W dniu 24 marca 2020 roku weszła w życie zeszłoroczna nowelizacja prawa upadłościowego i – w związku z tym – nowa upadłość konsumencka zaczęła obowiązywać! Niestety, osobom zainteresowanym tematem, jakim jest bankructwo konsumenckie, trudno odnaleźć się w nowych przepisach, a nawet uzyskać jednoznaczną odpowiedź na pytania, co to jest upadłość konsumencka, jak ogłosić upadłość konsumencką, lub co to jest ogłoszenie upadłości konsumenckiej, a przede wszystkim:

W trakcie rozmów z naszymi klientami odpowiadamy na powyższe pytania i rozwiewamy wątpliwości. Odpowiadamy też na inne – bardziej szczegółowe pytania warte odpowiedzi. A robimy to wszystko w celu poinformowania klienta planującego złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej, na czym polega to szczególne prawo oraz aby pomóc naszemu klientowi podjąć decyzję, czy w ogóle składać wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej. Jedno jest pewne i takiej odpowiedzi możemy udzielić już teraz – ogłoszenie upadłości konsumenckiej jest możliwe! Niemniej, uzyskanie postanowienia w przedmiocie ogłoszenia upadłości konsumenckiej nie jest jednak jednoznaczne z umorzeniem długów, ani nawet z ustaleniem planu spłaty wierzycieli.

W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na nieobowiązujący już artykuł 2 ust. 2 ustawy Prawo upadłościowe, zgodnie z którym postępowanie uregulowane ustawą wobec osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej należało prowadzić tak, aby umożliwić umorzenie zobowiązań (długów) upadłego niewykonanych w postępowaniu upadłościowym, a jeśli jest to było możliwe - spłacić wierzytelności w jak najwyższym stopniu. I to niezależnie od wartości posiadanego przez upadłego majątku. Przepis ten był wyrazem oczekiwań Ustawodawcy, zgodnie z którym, upadłość konsumencka miała przeciwdziałać negatywnemu (i narastającemu) zjawisku nadmiernego zadłużenia oraz umożliwiać oddłużenie tym, którzy byli zadłużeni w stopniu uniemożliwiającym samodzielną spłatę długów - niezależnie od wysokości długów. Ponadto, możliwość skorzystania z upadłości konsumenckiej miała ograniczyć wykluczenie społeczne, umożliwiać ponowny udział dłużnika w legalnym obrocie gospodarczym, a w dłuższej perspektywie – umożliwiać także ponowne skorzystanie przez oddłużonego, byłego już „dłużnika” z usług instytucji finansowych.

Przywołując ponownie wskazany powyżej, nieobowiązujący już przepis można stwierdzić, iż postępowanie upadłościowe prowadzone wobec konsumenta należało prowadzić tak, aby umożliwić umorzenie zobowiązań upadłego, a dopiero, – jeśli byłoby to możliwe – zaspokoić roszczenia wierzycieli w jak najwyższym stopniu. Innymi słowy – głównym, nadrzędnym i priorytetowym celem postępowania było oddłużenie upadłego (funkcja oddłużeniowa konsumenckiego postępowania upadłościowego), a dopiero w drugiej kolejności, „jeśli byłoby to możliwe', ochrona interesów wierzycieli (funkcja windykacyjna).

Zgodnie z ustawą, która weszła w życie w dniu 24 marca 2020 roku, zgodnie z nowym brzmieniem artykuł 2 ust. 2 ustawy Prawo upadłościowe, postępowanie uregulowane ustawą wobec osoby fizycznej należy prowadzić również tak, aby umożliwić umorzenie zobowiązań (umorzenie wierzytelności) upadłego niewykonanych w postępowaniu upadłościowym. Co po zmianie przepisów jest więc „równie” ważne w toku postępowania – obok wskazanego w przepisie umorzenia zobowiązań upadłego? Odpowiedź na to kluczowe pytanie znajduje się w art. 2 ust. 1 Prawa upadłościowego. Zgodnie z tym przepisem, postępowanie uregulowane ustawą należy prowadzić tak, aby roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w jak najwyższym stopniu. Oznacza to zastąpienie dotychczasowego pierwszorzędnego oddłużenia upadłego i drugorzędnej ochrony interesów wierzycieli, zrównaniem interesów wierzycieli i upadłego.

Przede wszystkim powstaje pytanie, czy zmiana przepisu oznacza zmianę postrzegania instytucji upadłości konsumenckiej przez Ustawodawcę? Czy Ustawodawca nadal chce przeciwdziałać nadmiernemu zadłużeniu, ograniczyć „finansowe” wykluczenie społeczne, umożliwić powrót oddłużonych konsumentów do legalnego obrotu gospodarczego i dać im szansę na ponowne korzystanie z usług instytucji finansowych? Czy ponadto, takie zasadnicze zaakcentowanie windykacyjnego charakteru postępowania upadłościowego nie spowoduje, że upadłość konsumencka będzie teraz zbliżona do szczególnej formy egzekucji generalnej, prowadzonej na rzecz wszystkich wierzycieli? W wymiarze czysto praktycznym prowadzenia postępowania upadłościowego, warto zwrócić uwagę choćby na to, że obowiązek zaspokojenia wierzycieli w jak najwyższym stopniu może spowodować konieczność likwidacji (sprzedaży) przez syndyka całego, nawet nisko-cennego majątku upadłego (o ile nie jest jakiś składnik wyłączony od egzekucji według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego). Likwidacja masy upadłości będzie wówczas rzeczywiście podobna do postępowania egzekucyjnego. W konsekwencji – czas trwania postępowań upadłościowych może znacząco się przedłużyć. Dotychczasowa praktyka pozwalała nie obejmować spisem inwentarza nisko-cennego i trudno zbywalnego majątku upadłego lub wyłączać go z masy upadłości właśnie po to, aby nie przedłużać postępowań. Pod nowymi przepisami funkcja windykacyjna postępowania upadłościowego może wziąć górę nad funkcją oddłużeniową.

Przede wszystkim, zgodnie z nowym formularzem wniosku o ogłoszenie upadłości osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej dłużnik nie składa oświadczenia o zapoznaniu się z treścią art. 4914, gdyż ten artykuł w nowym prawie został uchylony (nie będzie musiał składać oświadczenia, że nie doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa). Nie ma bowiem obecnie negatywnych przesłanek do ogłoszenia upadłości. Konieczne natomiast jest złożenie oświadczenia o prawdziwości danych zawartych we wniosku. Niezgodność z prawdą lub niezupełność wniosku jest bowiem podstawą do umorzenia postępowania, niezależnie od odpowiedzialności odszkodowawczej i karnej za podawanie we wniosku nieprawdziwych danych. Poza tym powstałą konieczność podania NIP-u dłużnika, jeżeli dłużnik miał taki numer w ciągu ostatnich dziesięciu lat przed dniem złożenia wniosku. Ponadto, przepisy zobowiążą wnioskodawcę do przekazania sądowi:

Ale to jeszcze nie wszystkie informacje, które dłużnik może przekazać sądowi. W postępowaniu o ogłoszenie upadłości konsumenckiej dłużnik może złożyć wniosek o zatwierdzenie warunków sprzedaży składników majątku o znacznej wartości (tzw. pre-pack) oraz oświadczenie, że nie wyraża zgody na udział w postępowaniu o zawarcie układu na zgromadzeniu wierzycieli. Jeżeli natomiast dłużnik, który stał się niewypłacalny, będzie chciał wystąpić do sądu upadłościowego o otwarcie postępowania o zawarcie układu na zgromadzeniu wierzycieli, konieczne będzie złożenie wniosku na całkiem nowym formularzu pod nazwą: „Wniosek dłużnika o otwarcie postepowania o zawarcie układu na zgromadzeniu wierzycieli przez osobę fizyczną nieprowadzącą działalności gospodarczej”.

Niezależnie od powyższych uwag, warto również wspomnieć o zmianie prawa, w związku z ostatnią nowelizacją Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.). Zgodnie z art. 4583 § 1 k.p.c., we wniosku powinno się wskazywać adres poczty elektronicznej wnioskodawcy bądź informację, że jej nie posiada. W nowym formularzu nie ma na to odrębnej rubryki, ale brak informacji we wniosku w powyższym zakresie może być potraktowany jako brak formalny. Sąd wezwie wówczas do uzupełnienia braków.

Upadłość konsumencka może być umorzona, co wynika wprost z art. 49110 ust. 1 Prawa upadłościowego, zgodnie z którym sąd umarza postępowanie na wniosek upadłego. Taka możliwość jest jednym z najistotniejszych uprawnień zadłużonego konsumenta w toku postępowania. Sądy, pod rządami prawa obowiązującego do 23 marca 2020 roku – oczywiście po złożeniu stosownego wniosku – umarzały upadłość (ściśle mówiąc: postępowanie upadłościowe), bez szczególnej analizy przyczyn i skutków decyzji upadłego, dlaczego chce zakończyć swoją upadłość. Dopuszczalność złożenia oświadczenia woli przez upadłego i jej przyjęcie przez sąd wydawały się spójne z zasadą, że wniosek o upadłość konsumencką może złożyć jedynie dłużnik-konsument (oczywiście oprócz sytuacji, gdy wierzyciel może złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości byłego przedsiębiorcy, jeżeli od dnia wykreślenia tego przedsiębiorcy z właściwego rejestru nie upłynął rok). Skoro zadłużony konsument chce skorzystać z szansy oddłużenia i dobrowolnie, bez ustawowego obowiązku i bez przymusu decyduje się na upadłość, to możliwość zrezygnowania z tej procedury również powinna być dla niego bezwzględnie dostępna. Różne są oczywiście przyczyny decyzji upadłych o rezygnacji z postępowania i różne są też konsekwencje tych decyzji. Zły stan zdrowia, w szczególności zdrowia psychicznego, pogorszenie relacji z bliskimi, stygmatyzacja zawodowa lub społeczna mogą uzasadniać takie decyzje, chociaż w konsekwencji dłużnik „wraca” często do świata windykacji i egzekucji, co nie polepsza stanu zdrowia, w szczególności zdrowia psychicznego, nie naprawia relacji z bliskimi i nie uwalnia od nieprzychylnych społecznych ocen. Gdy jednak sąd prawomocnie zakończy upadłość (umorzy postępowanie) wskutek stosownego wniosku upadłego, a w masie upadłości znajdują się środki pieniężne pochodzące z likwidacji składników masy, dłużnik odzyskuje prawo zarządzania swoim majątkiem, w tym zgromadzonymi pieniędzmi, które – w takim przypadku, raczej do wierzycieli nie trafią. Przepisy nie regulują takiej sytuacji wprost, jednak kilkuletnia praktyka wypracowana przez sędziów upadłościowych i syndyków pozwalają obecnie nie dopuścić do pokrzywdzenia wierzycieli – w szczególności poprzez wykonywanie oddzielnych i częściowych planów podziału funduszów masy upadłości, zanim postanowienie o umorzeniu zostanie wydane. Zresztą, przedstawiony powyżej przypadek dotyczy także umorzenia postępowania przez sąd z urzędu lub wskutek wniosku syndyka lub wierzyciela. W takiej sytuacji również należy zadbać, aby środki pieniężne zgromadzone w masie zostały w odpowiednim czasie przekazanie wierzycielom.

W znowelizowanym art. 49110 Prawa upadłościowego ust. 3 otrzymał brzmienie: „Sąd nie umarza postępowania, jeżeli umorzenie postępowania mogłoby skutkować pokrzywdzeniem wierzycieli.“ Sąd może odmówić umorzenia, więc będzie badał przyczyny złożenia wniosku przez upadłego po to, by ustalić, czy umorzenie jest dopuszczalne. Powstaje jednak pytanie, jakie stany faktyczne i czyje zachowania mogą spowodować pokrzywdzenie wierzycieli?

Przedstawiony powyżej przykład umorzenia postępowania, gdy były już upadły odzyskuje dostęp do gotówki, może rzeczywiście skutkować pokrzywdzeniem wierzycieli. Ale – jak też wskazałem powyżej – praktyka pod rządami poprzednich przepisów pozwoliła ten problem rozwiązać i wypełniła niewątpliwą lukę prawną. Znowelizowany przepis niczego zresztą w tym zakresie nie zmieni. Nadal przed umorzeniem postępowania (niezależnie czy z wniosku upadłego, syndyka, wierzyciela czy z urzędu) możliwe i konieczne będzie wykonywanie oddzielnych i częściowych planów podziału, aby w ten sposób podzielić pośród wierzycieli środki zgromadzone w masie upadłości, zanim sąd ewentualnie ustali plan spłaty wierzycieli.

Sąd może odmówić umorzenia postępowania z powodu możliwości pokrzywdzenia wierzycieli, co spowoduje konieczność prowadzenia postępowania aż do jego zakończenia, tzn. aż do ustalenia planu spłaty wierzycieli, umorzenia zobowiązań lub odmowy ich umorzenia przez sąd. Zanim to nastąpi, syndyk będzie toczył postępowanie dalej i dokonywał wymaganych prawem czynności. W szczególności będzie badał moralność płatniczą upadłego, likwidował cały jego majątek i ustalał wierzytelności. A wszystko to wbrew woli upadłego, (który przecież chciał umorzenia postępowania) może nawet bez jego należytej i aktywnej współpracy z syndykiem i sądem. Trudno będzie wówczas mówić o dobrowolnym uczestnictwie w postępowaniu upadłościowym. Bardziej stosowne będzie nazwać takie postępowanie „przymusowym”, albo „przymusową egzekucją generalną”.